Kroz vijekove postojanja, srpski je narod bio izložen brojnim istorijskim previranjima i stranim uticajima, a jedan od najdubljih tragova na njegov identitet ostavila je višestoljetna vladavina Osmanskog carstva.
- To vrijeme, koje je trajalo skoro pet vjekova, oblikovalo je svakodnevni život, kulturu i jezik tadašnjih stanovnika Balkana. Mnogi bi ostali iznenađeni kada bi saznali da brojna prezimena koja danas zvuče u potpunosti srpski, zapravo u korijenu nose turske riječi.
Jedan od primjera koji najviše privlači pažnju jeste prezime jednog od najpoznatijih srpskih pisaca i reformatora jezika – Vuka Stefanovića Karadžića. Iako je poznat kao zaštitnik i obnovitelj srpskog jezika, njegovo prezime, prema nekim predanjima, uopšte nije nastalo iz srpskog jezičkog nasljeđa.
- Prema jednoj zanimljivoj teoriji, prezime Karadžić vodi porijeklo iz vremena sukoba naroda s Osmanlijama. Postoji priča o plemenu Drobnjak u Crnoj Gori koje je, uprkos porobljavanju, odbijalo potpunu pokornost turskim vlastima. Iako su plaćali osnovne dažbine, odbijali su prisilni rad i druge oblike saradnje s okupatorom, što je kod Turaka izazivalo strahopoštovanje. Zbog njihove buntovne prirode, nazivali su ih „karadže“, što u prevodu znači „crni bik“, simbol snage i otpora. Upravo iz tog izraza, vjeruje se, proizašlo je prezime Karadžić. Ono se najprije vezivalo za pripadnike plemena Drobnjak, a s vremenom je preneseno i na druge krajeve, poput Loznice ili Tršića, postajući sinonim za neustrašivost i ponos.
Uticaj Turaka nije vidljiv samo u ovim prezimenima već i u mnogobrojnim riječima koje su postale sastavni dio srpskog jezika. Srpska jezička riznica prepuna je izraza poput „čekićar“ ili „ćilim“, a mnoga prezimena – iako zvuče domaće – zapravo su oblikovana pod uticajem turcizama. Tako se, recimo, prezime „Samardžija“, za koje mnogi vjeruju da je tipično srpsko, zasniva na turskoj riječi za zanatliju koji izrađuje samar za konje.
- Prema riječima Jove Krtinića, urednika portala Poreklo, većina prezimena kod Srba nastajala je od imena predaka, zanimanja ili po nekoj prepoznatljivoj osobini. Međutim, veliki broj prezimena nosi tragove drugih civilizacija, među kojima posebno mjesto zauzimaju upravo turcizmi.
Izvor: Poreklo.rs – portal posvećen geneologiji i porijeklu prezimena
U svom članku o prezimenu Karadžić, portal Poreklo.rs navodi kako prezime potiče od turskog naziva „karadže“, što znači crni bik, simbol snage i borbenosti. Ova stranica posvećena istraživanju porijekla prezimena širom Balkana objašnjava da turcizmi u srpskim prezimenima nisu rijetkost i da se često javljaju kao rezultat istorijskih okolnosti, a ne etničkog porijekla.
- Jedan od najzanimljivijih elemenata u istoriji prezimena jeste to što se njihova dublja simbolika često gubi u svakodnevici. Danas mnogi ljudi nose prezimena poput „Begić“, „Topalović“ ili „Mujić“, a da ni ne znaju da su ona nastala od turskih riječi za titule, zanimanja ili osobine. Ovakvi primjeri pokazuju da je istorija jezika neraskidivo povezana s istorijom naroda — a prezimena su jedan od najličnijih svjedoka te veze.
Jezička praksa jasno pokazuje da su se mnoge turske riječi s vremenom stopile sa srpskom kulturom. Ono što je nekada bilo strano, kasnije je postalo domaće, često i nezamjenjivo. Srpski narod nije samo usvajao, već je transformisao i prilagođavao te izraze, čineći ih sastavnim dijelom svog jezičkog identiteta.
- Zanimljivo je razmišljati o tome koliko se turcizmi provlače kroz svakodnevni govor. Riječi poput „dušek“, „sanduk“, „dunja“ ili „boza“ samo su neke od njih. No, dok ih volimo ili koristimo bez razmišljanja, rijetko ko se zapita koliko daleko seže njihova istorija i kakav put su prešle da bi postale dio kolektivnog identiteta.
- Izvor: RTS – emisija “Trezor” o uticaju turcizama na srpski jezik
U jednoj od epizoda emisije „Trezor“, emitovane na Radio-televiziji Srbije, istaknuto je kako je srpski jezik, uprkos različitim uticajima, zadržao svoju autentičnost, ali i obogatio svoj vokabular turskim izrazima tokom višestoljetne dominacije Osmanskog carstva. U emisiji se posebno govori o načinu na koji su prezimena nastajala pod turskim uticajem, ali i o ulozi Vuka Karadžića u reformi srpskog jezika.
U kontekstu ovih jezičkih i istorijskih procesa, prezimena se više ne mogu posmatrati samo kao oznake pripadnosti jednoj porodici. Ona predstavljaju ključne tragove kulturnog nasljeđa, često noseći u sebi priču staru stotinama godina. Neka prezimena, poput Karadžića, s vremenom su postala sinonim za čitav kulturni i istorijski pokret, dok su druga ostala tek tihi svjedoci prošlosti.
- Osim toga, važno je razumjeti da uticaj Turaka nije bio samo represivan – on je ostavio trag na običaje, jezik, pa i način razmišljanja. Bez obzira na istorijski otpor, kulturna razmjena je bila neizbježna. Srbi nisu te uticaje samo pasivno trpjeli – već su ih aktivno oblikovali i učinili dijelom svog identiteta.
Zato danas prezimena s turskim korijenima ne izazivaju posebnu pažnju, iako u njima živi čitava epoha borbe, adaptacije i kulturne sinteze. Iako mnogi u prezimenima vide samo formalnu oznaku, u pozadini se često krije bogata simbolika — povezana s jezikom, vjerom, ali i sa žilavim istorijskim pamćenjem.
- Izvor: “Istorija Srba” – knjiga Sima Ćirkovića
U knjizi „Istorija Srba“, akademik Sima Ćirković detaljno opisuje period osmanske vladavine i njen uticaj na srpsku kulturu. Ćirković naglašava kako su prezimena i jezik bili podložni promjenama koje nisu uvijek dolazile silom, već su bile i posljedica dugotrajnog suživota i kulturne razmjene. Ovaj autor ističe da su prezimena često bila „živi dokumenti“ vremena u kojima su nastajala.
Kada se osvrnemo na priču o prezimenu Karadžić i mnogim sličnim primjerima, postaje jasno da je identitet naroda mnogo složeniji nego što se ponekad pretpostavlja. Prezimena, kao nasljeđe porodice i istorije, nisu samo oznake porijekla — ona su živi simboli vremena, kulture i iskustva.
U svijetu koji sve više insistira na globalizaciji i uniformnosti, važno je sačuvati svjesnost o vlastitim korijenima, jezičkim slojevima i istorijskim naslagama. Jer nas upravo to čini onim što jesmo — prepoznatljivima u zajednici, i povezanima s generacijama koje su živjele prije nas.
Ako želite da istražite porijeklo vlastitog prezimena, možda ćete se iznenaditi onim što ćete otkriti. I dok tragate za tim slojevima jezika, kulture i istorije, možda ćete i vi uočiti koliko je prošlost prisutna čak i u svakodnevnim riječima koje izgovaramo — često nesvjesni njihovog pravog porijekla.
